Skarga pauliańska — ochrona wierzyciela w przypadku niewypłacalności dłużnika

Teoretycznie rzecz biorąc skoro dłużnik, stał się dłużnikiem, logiczne zdawać by się mogło, że jest on niewypłacalny. Co za tym idzie – wierzyciel powinien zdawać sobie z tego sprawę i liczyć się z możliwością długich pertraktacji w celu stworzenia takich warunków, które umożliwią dłużnikowi zwrot należności, chociażby w ratach. Ustawodawca w polskim prawie cywilnym przewidział jednak pewną instytucję, która chroni wierzyciela w przypadku niewypłacalności dłużnika. Jest nią skarga pauliańska. Na czym taka ochrona wierzyciela polega? Wyjaśniam poniżej.

Podstawową przesłanką, którą trzeba spełnić, aby wierzyciel mógł skorzystać z tej instytucji, jest niewypłacalność dłużnika. Niewypłacalność oznacza sytuację, w której niemożliwe jest uzyskanie pełnej kwoty należnej wierzytelności. Udowodnienie stanu niewypłacalności dłużnika leży po stronie wierzyciela, który wnosi powództwo pauliańskie. Mimo że definicja niewypłacalności jest zawarta w Prawie upadłościowym, to w kontekście przepisów Kodeksu cywilnego, które dotyczą ochrony wierzyciela, pojęcie to interpretuje się inaczej i jest ono związane z określoną czynnością, podejmowaną przez dłużnika.

Aby wystąpić z wnioskiem o uznanie czynności prawnej za nieważną, konieczne jest spełnienie kilku warunków. Wierzyciele muszą zostać poszkodowani, osoba trzecia musi uzyskać korzyść majątkową, a dłużnik musi działać, wiedząc, że jego działania szkodzą wierzycielom. Osoba trzecia musi także wiedzieć lub mieć możliwość dowiedzenia się o tym, zachowując odpowiednią staranność. Dłużnik jest świadomy szkodzenia wierzycielom, jeżeli wie, że jego działania prawne mogą uniemożliwić zaspokojenie ich roszczeń z jego majątku. Mówi się o szkodzeniu wierzycielom, gdy w wyniku działania prawnego dłużnik staje się niewypłacalny lub jego niewypłacalność zwiększa się w porównaniu do stanu przed dokonaniem tej czynności.
Przesłankami skargi pauliańskiej są:

Zgodnie z art. 6 kodeksu cywilnego, osoba, która opiera na jakimś fakcie swoje roszczenia prawne, musi ten fakt udowodnić. To oznacza, że to wierzyciel musi dostarczyć dowody na wszystkie okoliczności, które są niezbędne do skutecznego wniesienia skargi pauliańskiej. Nie jest to łatwe zadanie, zwłaszcza kiedy chodzi o udowodnienie, że osoba trzecia wiedziała (lub mogła wiedzieć), że dłużnik działał z zamiarem szkodzenia wierzycielowi. Z tego powodu nie jest rzadkością, że wierzyciele przegrywają sprawy sądowe oparte na art. 527 kodeksu cywilnego, lub z obawy przed przegraną nie decydują się na podjęcie drogi sądowej.

Jednakże, aby ułatwić wierzycielowi udowodnienie swojego stanowiska, ustawodawca dostarcza pewnego rodzaju wsparcie, zwłaszcza poprzez uruchamianie, w określonych przypadkach, domniemań ustawowych, które są korzystne dla wierzyciela. O tych domniemaniach będzie mowa później w tym opracowaniu.

Zgodnie z przepisami zawartymi w art. 531 § 1 Kodeksu Cywilnego, aby uznać za bezskuteczną czynność prawną dłużnika wykonaną na szkodę wierzycieli, wierzyciel może wnieść powództwo lub zarzut przeciwko osobie trzeciej, która zyskała korzyści majątkowe z tej czynności. Odpowiedzialność może ponieść również osoba, której pierwotny beneficjent przekazał korzyść majątkową (kolejna osoba trzecia). Wierzyciel ma prawo skierować swoje działania bezpośrednio przeciwko tej osobie, jeżeli była ona świadoma okoliczności, które uzasadniają unieważnienie czynności dłużnika, lub gdy przekazanie korzyści było dokonane bezpłatnie.

Można zaskarżyć tylko takie działanie prawne, które sprawia, że majątek dłużnika się zmniejsza. Chodzi o to, że coś zniknęło z majątku dłużnika lub nie zostało do niego dodane, mimo że powinno, gdyby to działanie prawne się nie odbyło. W tym samym czasie osoba trzecia musi uzyskać majątkową (nie osobistą) korzyść, na przykład przez zdobycie rzeczy lub praw, albo przez zwolnienie z obowiązku.

Aby ocenić, czy działanie prawne dłużnika szkodzi wierzycielowi, trzeba spojrzeć na sytuację w chwili, gdy to działanie się odbyło. Art. 527 § 2 kodeksu cywilnego mówi, że szkodzenie wierzycielom jest związane z tym, że dłużnik staje się niewypłacalny (nie ma pieniędzy na spłatę długów) po wykonaniu działania prawnego lub gdy jego niewypłacalność się pogłębia. Dłużnik jest niewypłacalny, gdy jego majątek nie wystarcza na spłatę wszystkich długów.

Jeśli chcesz skorzystać ze skargi pauliańskiej, wystarczy, że niewypłacalność dłużnika sprawia, że nie możesz spłacić swoich długów. Musi istnieć związek przyczynowy między niewypłacalnością dłużnika a działaniem prawnym, które podjął. Niewypłacalność musi istnieć zarówno wtedy, gdy wierzyciel wnosi skargę pauliańską, jak i wtedy, gdy sąd rozpatruje ten wniosek (zgodnie z art. 316 § 1 kodeksu postępowania cywilnego). Dowodem na niewypłacalność dłużnika może być, ale nie musi, brak skuteczności egzekucji przeciwko dłużnikowi.

Ochrona wierzyciela za pomocą skargi pauliańskiej umożliwia uznanie danego działania prawnego dłużnika, wykonanego na szkodę wierzycieli, za bezskuteczne w odniesieniu do wierzyciela, który to działanie zaskarżył. Czynność ta generalnie pozostaje ważna, ale jest bezskuteczna tylko dla wierzyciela, który ją zaskarżył. Jeżeli istnieje solidarna odpowiedzialność, czynność ta jest nieważna również dla pozostałych solidarnych wierzycieli. Dla wszystkich innych osób nadal jest uważana za ważną (to jest tzw. bezskuteczność względna). Orzeczenie wydane w sprawie uznanie działania prawnego za bezskuteczne ma charakter tworzący.

Aby wyrok uwzględniający skargę pauliańską przyniósł oczekiwany efekt, powinien on dokładnie określać:

Wykonanie takiego wyroku wymaga, aby wierzyciel uzyskał tytuł wykonawczy przeciwko dłużnikowi.

Skarga pauliańska to instytucja, która może skutecznie ochronić wierzyciela w przypadku niewypłacalności dłużnika. Warto zagłębić informacje na jej temat, by móc skutecznie chronić swój majątek.